Archiwum
wachlarz, drewno, metal, tkanina satynowa - Polska, XIX/XX w.
pięknie zdobiony wachlarz z tkaniny satynowej, malowanej temperą, na drewnianym stelażu drewno mahoniowe, metal, składany szesnastokrotnie. Zdobiony w motywy wschodnie, roślinne, kolorystyka: brąz, beż, odcienie błękitu i zieleni.
wymiary: dł. 58 cm, szer. 39 cm
Zbiory Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, eksponat wypożyczony na potrzeby nowej wystawy czasowej "W cieniu wachlarza i parasolki. Moda damska XIX w."
Wachlarz to nieodłączna część damskiego stroju, szczególnie eksponowany w Europie stuleci XVII - XIX. Za czasów Ludwika XIV mówiono, że dla kobiety wachlarz to berło, które pozwala jej władać światem. Za jego pomocą dama mogła powiedzieć wiele nie mówiąc ani słowa. Jak notował Łukasz Gołębiowski w roku 1861 „wachlarz – to damskie narzędzie do robienia sobie chłodu, powiewając nim (…) damy bez niego nie pokazywały się na przechadzce lub jadąc, a nawet w domach zasłaniały się (…) osobliwie zaś kiedy tańcem lub przechadzką były zmordowane”. Wachlarz chłodził, chronił twarz przed nadmiarem słońca, był także wyrazem przynależności do elity społecznej, a nade wszystko modnym dodatkiem podkreślającym damską toaletę.
Wynalazek z Japonii
Interesującym jest fakt, iż pierwsze wachlarze (łac. „vannus” służyły do usuwania drobinek brudu ze zboża. W starożytności niewolnicy wachlowali swoich panów, gdy doskwierały im upały, wykorzystując do tego pokaźne ptasie pióra, liście drzew, montowane na kunsztownych rączkach ze złota, czy kości słoniowej. Mieszkańcy Chin i Japonii uczynili z niego element swojej kultury. Towarzyszył im na co dzień w zabawie i tańcu, a z czasem etykieta dworska dokładnie opisywała jak się nim posługiwać. W każdym miesiącu używano innego wachlarza, a pomyłka była niewybaczalna. Wykonywano wachlarze z cienkich strużynek drewna, bambusa, szylkretu, jedwabiu, piór, czy haftowanej tkaniny. Już w VI w. były niczym małe dzieła sztuki, wykonywali je artyści, chociaż wówczas jeszcze się nie składały, bo tę technikę Japończycy opracowali jakieś 100 lat później.
Królewski "gadżet"
Gdy portugalscy żeglarze powrócili z Chin i Japonii, praktyczny i poręczny wynalazek szybko podbił serca Europejek. Królowa francuska Katarzyna Medycejska, ten nowy „gadżet” zabierała ze sobą w każdą podróż. O modzie na wachlarze świadczą także portrety angielskiej królowej Elżbiety. Widać go na niemal co drugim obrazie – w dłoni monarchini bądź przytroczony do pasa jej sukni. Miał on w jej przypadku znaczenie symboliczne. Przywieziono go z daleka, podkreślał więc, że monarchini panuje nad zamorskimi krajami. Już w XVII w., na dworze francuskim pojawił się cech wachlarzników. Ulubionymi materiałami rzemieślników były pióra, misternie wycinany pergamin, a także klejnoty i szlachetne kruszce. Najpierw skromne, malowane na jednolity kolor, z czasem w XVII i XVIII w. doczekały się wymyślnych dekoracji. Zdarzało się, że za ozdabianie wachlarzy brali się wielcy artyści epoki, na przykład Antoine Watteau. Popularnością cieszyły się sceny biblijne, scenki rodzajowe, później także ważne wydarzenia historyczne.
Pożyteczny dodatek
W XVIII i XIX wieku można było spotkać na przykład wachlarze „aide-mémoire”, czyli pewnego rodzaju przypominajki. Od wewnętrznej strony miały wypisane słowa popularnych piosenek, układy tanecznych kroków czy zasady gier karcianych. Salony, teatry i sale balowe stały się miejscami, gdzie panie chwaliły się najmodniejszymi modelami. 50 lat później tani drukowany papier zastąpił szlachetnie malowany jedwab oraz misterne koronki, znów wracając do łask. Schyłek epoki wachlarzy zaczął się z I wojną św. Sztywna etykieta uległa rozluźnieniu, sufrażystki wolały zająć się męskimi sprawami, niż siedzieć w salonach i ukryte za konstrukcjami z piór snuć intrygi.
Co prawda, jeszcze w latach 20., w epoce art déco, dziewczyny nosiły proste materiałowe wachlarze z jednokolorowych tkanin, ale potem „kobiece berło” na zawsze odeszło do lamusa.
Muzeum Regionalne w Pilźnie