Pilzno, Muzeum Regionalne w Pilźnie

Dzieje Pilzna

Dzieje miasta Pilzna 

Pilzno – siedziba władz samorządowych, jedna z najstarszych miejscowości w regionie, egzystująca obecnie niejako w cieniu swej dawnej świetności miasta królewskiego, bogatego ośrodka handlu, siedziby powiatu. Historyczne centrum miasta, zajmuje spore wzniesienie wcinające się w lewobrzeżną część doliny Wisłoki.

Początki osadnictwa w okolicach Pilzna datowane są na schyłek paleolitu, starszej epoki kamienia, ok. 8200 lat p.n.e. Z tego okresu zachowały się nieliczne kamienne narzędzia i elementy broni. Sporo świadectw ludzkiej działalności na tym terenie pochodzi z młodszej epoki kamienia - czasów neolitycznych, przypadającej ok. 5000 – 1800 lat p. n. e., o czym świadczą kamienne artefakty czy przebadane stanowiska archeologiczne. Dalszy rozwój osadnictwa na tym terenie można zaobserwować w epoce brązu (1800 – 700 l. p. n. e.) Z początkowych lat tego okresu datowany jest skarb przedmiotów brązowych odkrytych w Jaworzu Górnym. Sporo śladów osadnictwa z obszaru Łęk Górnych i Dolnych pochodzi ze środkowego okresu epoki brązu i łączą się one z ludnością kultury łużyckiej, zamieszkałej na tych terenach również we wczesnej epoce żelaza – okresie halsztackim (700 – 400 l. p. n. e.)

Ślady osady z okresu lateńskiego – wpływów rzymskich (I – III w. n. e.) odkryto także na terenie samego Pilzna, nie można zatem wykluczyć, że już od tego czasu zaczyna się tradycja stałego osadnictwa, związanego z kolonizacją doliny Wisłoki. Pierwsze osady w historycznym centrum Pilzna sięgają epoki wczesnośredniowiecznej. Przypuszcza się, iż na wzgórzu, na którym obecnie znajduje się centrum miasta, już w okresie wczesnopiastowskim istniał gród warowny, który obok podobnych doń nadwisłockich grodów, takich jak Trzcinica, czy Golesz koło Kołaczyc, należał do systemu osadniczo – obronnego wschodniej rubieży funkcjonującego w wiekach VIII – X plemiennej organizacji państwa Wiślan. Został on prawdopodobnie zniszczony w czasach panowania Bolesława Chrobrego, na przełomie X/XI w. Ślady osad z tego okresu odkryto także w Dobrkowie, Łękach Dolnych, Machowej, czy Parkoszu.

Najstarszy zachowany materiał źródłowy, odnośnie omawianych terenów, pochodzi z XII w. Po raz pierwszy Pilzno zostało wymienione w roku 1124, w tzw. dokumencie Idziego – legata papieskiego na Polskę i Węgry. Stanowiło ono wówczas uposażenie klasztoru benedyktynów tynieckich. Benedyktyni tynieccy otrzymali te tereny najprawdopodobniej od Judyty – żony księcia Władysława Hermana około 1086 r. XI – wieczna osada znajdowała się najprawdopodobniej w widłach rzeki Dulczy i potoku Dulczówka. Tam być może został zbudowany, wspominany w dokumentach drewniany kościółek p. w. św. Andrzeja, istniejący aż do 1751 r. Dobra te pozostały w posiadaniu benedyktynów tynieckich do połowy XIV w. W 1328 r. zostały przekształcone w osadę na prawie magdeburskim, przekazaną przez opata tynieckiego Michała, niejakiemu Ursusowi i jego potomkom. Już wówczas osada stanowiła ośrodek lokalnego handlu i rzemiosła, a jego centrum stanowił obszerny, wrzecionowaty rynek, otoczony domami miejscowych kupców i rzemieślników. Osada ta wchodziła także w skład diecezji krakowskiej, parafialnie podlegając dekanatowi sądeckiemu.

Lokacja Pilzna miała miejsce 3 października 1354 r., kiedy to Król Kazimierz Wielki wydał przywilej zezwalający Dobiesławowi – rycerzowi z ziemi sandomierskiej, założyć na gruntach dawnej tynieckiej osady miasto na prawie magdeburskim, o tej samej co ona nazwie, nadając jemu samemu jako zasadźcy dziedziczne wójtostwo. Z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, wkrótce po lokacji wzniesiono kościół parafialny p. w. Jana Chrzciciela. Tym samym prastara osada znalazła się w gronie 4o miast królewskich. Monarcha zdawała sobie sprawę ze znaczenia Pilzna i jego dogodnej lokalizacji na szlaku handlowym. Przez Pilzno prowadziła droga na Ruś, z Pilzna na Węgry. Pilzno jest więc miastem zarówno historycznym jak i zabytkowym, o czym zaświadcza nie tylko jego czternastowieczna metryka, ale także cały układ przestrzenny i zabudowa. Status miasta królewskiego, korzystna lokalizacja na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych z Krakowa na Ruś i drodze z Krakowa na Węgry, sprzyjała szybkiemu rozwojowi rzemiosła i handlu, dzięki któremu Pilzno rozwinęło się w znaczący ośrodek administracyjny i gospodarczy. Miasto często odwiedzane było przez królów i książęta, którzy obdarzali je licznymi przywilejami. Końcem XIV w. Pilzno stało się wraz z Tarnowem siedzibą powiatu sądowego, a w 1465 r. samodzielnego powiatu skarbowego i administracyjnego, a także ośrodkiem  starostwa niegrodowego z dworem starościńskim w Strzegocicach. Równolegle z rozkwitem, Pilzno nawiedziło szereg klęsk żywiołowych  - pożary, tatarskie najazdy i epidemie. Pierwszy pożar wybuchł przypuszczalnie już pod koniec XIV stulecia, niszcząc całą zabudowę centrum wraz z kościołem parafialnym. Następne odnotowano w latach 1472, 1536, 1596 i 1629. Miasto nie uchroniło się także przed niszczycielskim najazdem Węgrów w 1474 r.  Jednak za każdym razem zdołało się odrodzić. W dobie średniowiecza cała niemal zabudowa miasta była drewniana. Wyjątek stanowiła tylko murowana świątynia św. Jana Chrzciciela a także ufundowany w 1403 r. przez króla Władysława kościół klasztorny augustianów p.w. św. Katarzyny, (obecnie oo. karmelitów).  Pozostałe budynki to głównie zajmujące frontowe części działek siedliskowych niewielkie drewniane domki mieszczan pilźnieńskich, zwrócone szczytami do rynku i głównych ulic, oraz stojące za nimi budynki gospodarcze. Domy murowane zaczęły pojawiać się dopiero w drugiej połowie XVI stulecia i raczej w pierzejach rynku. Niektóre ze wznoszonych przez najbogatszych i najbardziej znaczących kupców i rzemieślników wzorowane były na patrycjuszowskich kamienicach z Tarnowa. Ok. 1487 r. mieszczanie pilźnieńscy przystąpili do budowy miejskiego wodociągu, przeznaczając na ten cel dochody z opłat mostowych i targowych. Zakończywszy budowę przystąpili także do budowy umocnień obronnych miasta. Z jej tytułu uzyskali od króla Aleksandra (1502), a później Zygmunta I Starego (1508) zwolnienia z opłat podatkowych. Na rozwój miasta wpłynęły także królewskie prerogatywy odnośnie jarmarków i targów. W 1495 r. Król Jan Olbracht ustanowił targ na św. Andrzeja, a w 1521 r. wspomniany Zygmunt Stary wyznaczył targ na św. Jana.

Okres nowożytny, przypadający w cezurze dziejów na XVI – XVIII wiek to czas wielu przeobrażeń w życiu społecznym i gospodarczym miasta. Jednym z nich były liczne konflikty przedstawicielów miejskiej społeczności z kolejnymi dzierżawcami starostwa pilźnieńskiego: Janem Tarnowskim, Janem Tarło, czy Janem Burzyńskim, dopuszczającym się nadużyć względem miasta i jego mieszkańców. W 1556 r. miasto wspomógł król Zygmunt August, nadając mu prawo składu, zmuszające kupców do wystawiani w mieście wyłożonych towarów. Kilka innych korzystnych przywilejów wystawili również władcy Stefan Batory i Zygmunt III Waza. Wszystkie przyczyniły się do znacznego rozwoju zamożności miasta. W księgach grodzkich zanotowano obecność wielu cechów rzemieślniczych w mieście. Do najstarszych należały cechy szewców i sukienników. Pilzno stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym i sądowniczym. W mieście odbywały się sądy powiatowe, tzw. roczniki oraz targi. Prowadzenie handlu przez pilźnian sięgało poza granice kraju, szczególnie na Słowację, Węgry i Ruś. Jeszcze w XVI w. Pilzno było solidnym partnerem handlowym dla Krakowa, Wrocławia, czy Lwowa. Także w XVI w. dotarła w rejon Pilzna reformacja. Zbory innowiercze powstały m. in. w Dobrkowie, Łękach Górnych, czy Pilźnie. Pierwszy symptomy upadku gospodarczego i znaczenia Pilzna pojawiły się już w latach 40-tych XVII w. Na skutek zawirowań politycznych, przymusowych opłat wojennych i kontrybucji nakładanych na miasto, pociągających za sobą upadek jarmarków i handlu, powtarzających się groźnych wylewów Wisłoki, epidemii cholery, miasto zaczęło niszczeć. Najbardziej brzemienny w negatywne dlań skutki był najazd na Małopolskę węgierskich i kozackich wojsk sprzymierzonego ze Szwedami księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego, w początkach 1657 r., który dotarł do Pilzna. Miasto zostało ograbione i w większej części spalone. W początkach XVIII w. miasto nawiedziły także kolejne powodzie i epidemie, a w latach 1700 – 1721 mieszkańców nękały uciążliwe przemarsze wojsk saskich, rosyjskich i polskich, uczestniczących w starciach wojny północnej, co wiązało się z grabieżami i kontrybucjami. W czasie konfederacji barskiej sformowano w Pilźnie oddział konfederatów, którzy stoczyli potyczkę z Rosjanami w Dęborzynie, a następnie zaatakował żołnierzy rosyjskich w mieście. W 1772 r., po pierwszym rozbiorze Polski, południowa część kraju znalazła się w granicach monarchii austriackiej, później austro – węgierskiej. W nowym podziale administracyjnym, w 1773 r., Pilzno stało się siedzibą cyrkułu, utworzonego przez austriackie władze zaborcze, obejmującego aż dziewięć powiatów. Po dwóch latach jednak straciło swoją pozycję na rzecz Tarnowa, a późnie także Dębicy, spadając do rangi niewiele znaczących miasteczek w dystrykcie tarnowskim Galicji. Mimo to liczba mieszkańców miasta systematycznie rosła. W 1814 r. wynosiła ponad 1200 mieszkańców, w 1850 r. – 1500, a pięćdziesiąt lat później już ponad 2100 osób. Na wzrost liczby ludności duży wpływ miało zniesieniu zakazu osiedlania się Żydów w granicach administracyjnych miasta z 1830 r. Zaczęli oni napływać do Pilzna z sąsiednich miejscowości – Krakowa, Tarnowa, czy Dębicy.

W 1846 r., w okresie rabacji galicyjskiej, inspirowanej przez władze austriackie krwawe zajścia objęły także Pilzno i okolice. Z rąk rabantów ginęli właściciele ziemscy, dzierżawcy i dworscy urzędnicy. Dewastowano i rabowano dwory oraz zabudowania gospodarcze.

Na poważny upadek rozwojowy Pilzna wpływ miało ominięcie miasta przy budowie tarnowsko – dębickiego odcinka wielkiej magistrali kolei żelaznej, łączącej stolicę Galicji Lwów z Przemyślem, Tarnowem, Krakowem i Wiedniem, w latach 50-tych XIX stulecia. Straciło w tej sytuacji pilźnieńskie rzemiosło, wypierane przez rodzący się przemysł, kryzys dotknął także handel, a słynne pilźnieńskie targi, ściągające kupców z całej Galicji i Węgier spadły do rangi lokalnych jarmarków. W 1868 r., po uzyskaniu przez Galicję autonomii, wprowadzono nowy podział administracyjny prowincji, Pilzno zyskało status siedziby powiatu, a w mieście zlokalizowano Sąd Powiatowy. Nie zmieniło to jednakże chylącej się ku upadkowi sytuacji miasta. W przeciwieństwie do pogarszającej się sytuacji gospodarczej Pilzna, warto zwrócić uwagę na rosnącą aktywność społeczną mieszkańców w dobie rozbiorów. Świadczy o tym udział pilźnian we wszystkich powstaniach i zrywach narodowych. Liczne zaś w mieście rodziny inteligenckie, łącząc się z mieszczanami, tworzyły szereg organizacji oraz stowarzyszeń, inicjujących życie społeczne, gospodarcze i kulturalne w mieście i okolicach. Należały do nich m. in. powstała w 1875 r. Ochotnicza Straż Pożarna, Stowarzyszenie Oszczędności i Pożyczek (1877 r.), Towarzystwo Urzędnicze „Kasyno” (1877 r.), Towarzystwo Kredytowo – Oszczędnościowe (1893 r.), Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (1894 r.), Towarzystwo Mieszczańskie „Jutrzenka” (1901 r.), Składnica Kółek Rolniczych (1916 r.), Towarzystwo Muzyczne „Lutnia” (1922 r.), Kasa Stefczyka (1924 r.), czy powstałe w tym samym roku Towarzystwo Gospodnio – Szynkarskie.

W roku 1908, w liczącym ponad 2600 mieszkańców Pilźnie podstawę utrzymania stanowił drobny handel i usługi rzemieślnicze. W mieście funkcjonowało blisko 70 warsztatów rzemieślniczo – usługowych, ponad 80 sklepów oraz kilka zajazdów – hoteli. W tym samym roku, wobec coraz większych nastrojów niepodległościowych, ze składek mieszkańców wzniesiony został jeden z najokazalszych pilźnieńskich budynków – siedziba Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Nastroje patriotyczne i niepodległościowe w mieście zaowocowały utworzeniem Polowych Drużyn Sokolich, które podczas działań wojennych prowadzonych w latach 1914 – 1918, włączone zostały w struktury II Brygady Legionów Polskich.

Wbrew nadziejom pilźnian, po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, lata 1918 – 1939 stały się dla miasta czasem stagnacji. W ramach  przeprowadzonej w 1931 r. reformy administracji zlikwidowano powiat pilźnieński, włączając te tereny do powiatu ropczyckiego, a od 1934 r. dębickiego. Stagnację pogłębił jeszcze wybuch II wojny św. na skutek której miasto straciło niemal jedną trzecią mieszkańców – w tym ponad 700 obywateli żydowskich, którzy, począwszy od XVI stulecia stanowili spory odsetek mieszkańców Pilzna.

W czasie okupacji hitlerowskiej w rejonie Pilzna działały zbrojne ugrupowania podziemia. Już w 1939 r. powstała placówka Narodowej Organizacji Wojskowej. W 1940 r. swoją działalność w tym rejonie rozpoczęła placówka Związku Walki Zbrojnej, podporządkowana następnie strukturom Armii Krajowej obwodu dębickiego. Po rozpoczęciu akcji „Burza” w 1944 r., obie placówki znalazły się w składzie III Zgrupowania Armii Krajowej, które przeprowadziło kilkadziesiąt akcji zbrojnych przeciw Niemcom. Na tragiczny bilans wojny i okupacji w Pilźnieńskiem złożyły się poważne straty ludności, całkowita dewastacja sześciu okolicznych wsi, czterech częściowo. W samym Pilźnie bombardowania i ostrzały artyleryjskie 1944 r. doprowadziły do zniszczenia zabytkowych kamienic przyrynkowych.

Jakkolwiek w czasach PRL-u Pilzno zmieniało swe oblicze na miarę ówczesnych możliwości, nie nastąpił w historii miasteczka poważny skok rozwojowy. Przeprowadzono gazyfikację, remonty obiektów publicznych, ulic i chodników. Powstały też niewielkie zakłady pracy. Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu minionego stulecia sytuacja zaczęła ulegać zmianie. 

W 2014 r. Pilzno obchodziło jubileusz 660-lecia nadania praw miejskich. W ostatnich latach władze gminy podjęły szereg działań zmierzających do poprawy życia lokalnej społeczności, inwestycji w zakresie infrastruktury, ochrony środowiska, a także modernizacji i lepszego wykorzystania potencjału turystycznego i kulturowego w gminie. Zmiany te obejmują nie tylko miasto Pilzno ale i pozostałe miejscowości wiejskie regionu, które również mogą poszczycić się bogatą historią.

W związku z rozpoczęciem z dniem 25 maja 2018 r. stosowania Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych, prosimy o zapoznanie się z Klauzulą informacyjną. Zamknij